| f9 |
Za brat mu Jovan...od istrazhuvanjata na Donski:
.... Koga sme kaj Verkovi}, da ja spomneme i negovata kniga Veda Slovena, vo koja toj isto taka objavil pesni posveteni na Aleksandar Makedonski i podolga pesna za Orpheus (Orfen junak), koi gi prika`al kako narodni pesni, no za koi, denes, nekoi smetaat deka mu bile podmetnati od strana na u~itelot Jovan Gologanov, koj bil negov sobira~ na narodni umotvorbi i koj, navodno, samiot gi sozdal ovie pesni, prika`uvaj}i gi kako makedonski narodni. Inaku, Gologanov do krajot na svojot `ivot uporno tvrdel deka pesnite i navistina bile narodni i deka e nadvor od logikata deka toj, kako nedovolno obrazovan selski u~itel, bi sozdal takvi pesni. Duri vo edno svoe pismo do Verkovi}, samiot Gologanov pi{uva (citat): nitu sum u~en na narodniot jazik, nitu pak ni edna bugarska kniga imam. Ponatamu zapi{al deka samiot sebesi se smeta za (citat): mnogu malku u~en (M. Arnaudov, cit. delo, s. 340).
Deka pesnite od Veda Slovena se originalni narodni tvrdel i Verkovi}, no i mnogu u~eni {irum Evropa, koi gi pregledale ovie pesni. Nekoi od niv bile Francuzite: Emil Birnuf, Alber Dimon, Luis Leger i Ogist Dozon; ^ehoslovacite: Janko [afarik i Leopold Gajtler;Poqakot Aleksandar Hodzko; Germancite Fliger i Podhorski, Rusinot Vsevold Miler i drugi. Posebno polemikata se vodela okolu pesnite za Orfej i za Aleksandar Makedonski. Vo ekot na polemikata, grupa od dvaeset i dvajca `iteli na makedonskiot grad Serez, vo 1876 godina,ispratile pismo do francuskiot izdava~ E. Leroks,vo koe, tie tvrdele deka pesnite od Veda Slovena i navistina se narodni, a {tipskiot u~itel Dimitar Pavlov,vo edno pismo do Verkovi}, voodu{eveno napi{al: Za Orfej Grcite la`at deka bil Grk, no preku Vas u~enite evropjani }e doznaat deka slovenskiot buen potok go izvadil od svoite nedra i ova bogatstvo (Q. Doklesti}, cit. delo, st. 312 i 301 ).
Sepak, bugarskiot deec [i{manov bil glavniot vo negiraweto na avtenti~nosta na ovie pesni (iako imalo i drugi kako nego).[i{manov otprvin nasednal na edna laga od egzarhiskiot agent Petko Slavejkov,koj tvrdel deka porane{niot u~itel S. L. Harizanov navodno mu se doveril deka u~estvuval vo falsifikuvaweto na pesnite od Veda Slovena. Me|utoa, samiot Harizanov najenergi~no gi odbil tvrdewata na Slavejkov kako la`ni.No, [i{manov ne zaprel na ova. Na krajot od osumdesettite godini od 19. vek, toj ispratil nekolku aktivisti (me|u koi i samiot Verkovi}) da baraat lu|e po makedonskite sela,koi gi znaat ovie pesni. Navodno, tie ne na{le nitu eden selnanec {to gi znael ovie pesni. I tokmu koga se ~inelo deka prikaznata za pesnite od Veda Slovena e zavr{ena,t.e. deka pesnite vo nea i navistina ne se narodni,vo 1894 godina bila ispratena u{te edna ekspedicija (anketna komisija), upatena po barawe na bugarskiot crkoven vesnik Novini. Ovaa ekspedicija donela iznenaduva~ka vest, koja glasela deka babata Zlata [opova i izvesniot haxi Stoil od makedonskoto selo Kr~ovo ja znaele makedonskata narodna pesna za Orfej! Vesnikot Novini vedna{ ja objavil ovaa informacija vo svoite broevi: 52, 73 i 89 (godina III) i br. 15 i 16 (godina IV). Podocna, folkloristot od makedonsko poteklo A. P. Stoilov objavil podatok deka, vo 1911 godina, i samiot slu{nal nekolku strofi od pesnata za Orfej od strana na selankata Marija [opova od makedonskoto selo Crvi{ta. I drugi selani mu potvrdile na Stoilov deka delovi od pesnata za Orfej gi ima vo drugi narodni pesni ({to vpro~em e normalna pojava vo narodnite pesni).
Isto taka ne e to~no deka Gologanov navodno mu ispratil pesna za Orfej na Verkovi}, otkako ovoj mu vetil pari~na nagrada zaradi toa. Naprotiv, Gologanov prvo prona{ol edna kratka narodna pesna za Orfej, a duri potoa voodu{eveniot Verkovi} mu ponudil pari, do kolku mu najde u{te edna takva (Q. Doklesti}, cit. delo, str. 283). Po ova Gologanov mu ispratil u{te podolga pesna za Orfej, za koja podocna bil obvinet deka samiot ja izmislil ({to rekovme deka toj go negiral).
Vo interes na prostorot nema mnogu da se zadr`uvame na problemite okolu potekloto na pesnite vo Veda Slovena, samo }e ka`eme deka duri i do kolku vo niv navistina ima umetni~ki intervencii, fakt e deka vo niv ima i folklorni elementi, a najgolem dokaz za ova se terenskite istra`uvawa na Stoilov, spored koi, selanite mu potvrdile deka vo pesnite od Veda Slovena i navistina ima stihovi od pove}e narodni pesni (zna~i, sepak - narodni!). Ponatamu, fakt e i deka naj`estoki pobornici vo negiraweto na avtenti~nosta na ovie pesni bile bugarskite dejci, a vo na{e vreme toa se makedonskite privrzanici na teorijata za zatkarpatskoto slovensko poteklo na dene{nata makedonska nacija, vo ~ija teorija ne se vklopuva postoeweto na makedonski narodni pesni so anti~ki motivi. Fakt e i deka nitu eden od negatorite na avtenti~nosta na pesnite od Veda Slovena go nema nitu spomnato faktot deka Orfej i navistina bil roden (i pogreban) vo Makedonija, a kon seto ova sekako deka treba da se ima predvid i faktot deka postojat i drugi makedonski narodni tvorbi so anti~ka sodr`ina, koi ovde gi spomenuvame, a za koi, doka`ano, se znae deka ~isti narodni tvorbi, ostanati vo na{iot narod u{te od damnina.
-Inaku vo Makedonija vo dalechnata 1967 kako student Gane Todoroski ja zapochna karierata so eden esej vo vrska so Veda Slovena koj cirkulira i denes niz internetov so raznorazni psevdonimi.Bi me interesiralo eve denes posle tolku decenii dali
Gane go promena mislenjeto.Inaku imam lichno prashanje...dali uspeal vo svojot raboten vek koj e edno chetiri -pet pati pogolem od ona na Jovan uspeal da napishe DVAESET I TRI ILJADI OSUMSTOTINI I DEVET STIHA vo eden zamav! |
| f9 |
За и против "Веда Словена"
Годишен зборник на Универзитетот во Скопје, 19, 1967, стр. 393-444.
За да се изнајде потребниот збор при определбата на поимот што се крие зад краткиот наслов на една позната книга, на една претолкувана содржина, на еден пренагласен настан, - можеби најдобро е ако се систематизира, раздвои и внимателно постапно подвлекува се она што како импозантна сума од факти се насобра по сензациооналниот обид да му се импутира на словенството, кој знае по кој пат, ненужна тежина од лажна слава!
Дистанцата од скоро еден век е предоволна за да ни овозможи поспокојни заклучоци. Сепак, предметот на разгледувањето си остануваа комплексен и компликуван, не заради нерешените загатки што ги претпоставува, туку пред се заради тешкотијата: на некаква конкретна анализа да се подвргне карактеристична апстракција, предмет што главно спаѓа во категоријата на фикциите, измислиците, нереалните причини за реални и прецизни ангажираности! "Веда Словена", тој многуилјаден корпус од невешти стихови, сочинет во еден рекорден во својата мала временска рамка период, сочинет под хипнотичката сугестија и високиот материјален стимуланс на еден ултра-романтичарски занес, таквата "Веда Словена" мерлива ли е според општоусвоените норми на конкретниот и позитивниот принос во фондот на трајните наследства на еден народ, на една национална култура? Треба литературната историја да се занимава сериозно со некакви си несериозности, недостојности, измами?
Помногубројни се овие прашања: си имаат своја оправданост, свое место, свој raison d’etre. Меѓутоа, нема ли да сме мaлку неправедни кон себеси, ако преку еден, дури и оправдан, гест на разумно повлекување пред недостојното, го избегнуваме она што сакале-нејќеле си останува само наше, па макар и како заблуда, како некритичност, како неславен дел од нашето течење низ времето. Нели нема смисла, ние од посреќните поколенија да ги обвинуваме своите неуки, невешти, несреќни претходници за непростиви гревови. Тие, најверојатно, го чинеле она што времето им го наложувало и допуштало, го чинеле во името на подостојните идни дни.
Имаме ли право во оваа насока да го трасираме нашиот одговор? Нема ли таквата галантна попустливост кон апсурдите на своето минато да ги подрие строго-егзактните позиции на нашиот сопствен реалистички став? Не ли се крие тука мала доза на сентиментално оценување на дел од изврвениот низ историјата пат?
"Веда Словена" - дело на Верковиќ-Гологанововата колаборација - за секога ќе значи само едно: најизвишен паметник на екстремнниот национален занес, најкусовечната рожба на колективната национална утопија. Тоа дело говори за една неминовна фаза низ која скоро секој народ во својот развиток треба да мине: фазата на романтичарската самодопадливост, фазата кога во огледалото на националната суета секој гест и потег, секое движење и присеќавање, секоја недоустена реч добиваат грандиозно значење, херојска поза, историски чин. Таа црта, всушност, втакена е и во традицијата на народниот епос: народот си ги вложил сите копнежи во исковувањето фантастични ликови на херои, бидејќи во животот немало такви, бидејќи стварноста осетила потреба од нив[1]. Тоа е периодот на нужниот премин од создавање и остварување на животните мечти во својот внатрешен свет до појасното определување на идеалот во конкретната стварност. На ајдучката песна претходи историската, на историската - митолошката. Во случајов, "Веда Словена", како мистификација со воврела некаде меѓу историската и ајдучката песна, се вовлекла во малата пукнатина на дезориентацијата, како мигновен предив, како добивање на време, како пожелна починка пред тешкиот двобој со посилниот и повеќеименен непријател.
Скоро по правило, сите мистификации во литературата настануваат таму и тогаш, кајшто и когашто највеќе се чувствува нивниот недостиг. Секако, исклучоци има - главно кај релативно послободните народи во Еврoпа. Но, на терените на огромните феудални империи, во чии неоткриени пространства тонеа во повеќевековна потиснатост и мрак помали народи, мистификациите значат речиси закон на националната преродба. Јавувајќи се најчесто во судирот помеѓу посилна, посупериорна и поекспанзивна нација, од една страна, и послаба, поинфериорна и позатворена во себе нација, од друга страна, мистификациите како да станаа некаква неминовност во процесот на културно-политичката еманципација. "Нема ни еден културен народ кој немал свои Верковиќи и Милоевиќи" - има речено со многу оправданост Шишманов[2].
Веда Словена, како литературна мистификација, пред сe означува една митолошка реминисценција. Времето, во кое се роди таа, премногу ги претпочита ваквите методи: во секоја народна песна или приказна да се бара историска или митолошка реминисценција. Мода на векот беше митолошката теорија на браќата Грим а таа претпоставаше големо единство и сличност на мотивите во умотворбите на сите индоевропски народи. Во народните умотворби се бараа траги од првобитните времиња, од митолошката епоха на Аријците[3]. Нo, тоа истовремено како метод на водеше кон целосната вистина. Уште повеќе што во рацете на дилетанти беше злоупотребен. Се дојде до апсурдни заклучоци, до дискредитирање на оваа митолошка школа, која не без резон ја основаа Јаков и Вилхелм Грим. На јужнословенски терен Гримови ученици имаше повеќе. Мегу најзабележаните се секако Раковски, Верковиќ и Милојевиќ[4].
За времето со кое дејствуваа овие луѓе, многушто може да биде оправдано. Сите тие патат од некаква нестрпливост, па оттука поврвност, недостиг на специјалистичка подготовка, непроширување научниот делокруг. Како поинаку би ги објасниле сите нивни неодрживи, наивни до необмисленост претпоставки? Лековерни се воопшто Словените, подвлече Французинот Луј Леже, кога говореше за "Веда Словена". Преку оваа карактерна црта тој го објаснуваше феноменот на масовната подршка на литературните мистификации, конкретно и на мистификацијата на "Веда Словена" меѓу словенските народи. Нека да е така, меѓутоа, мистификацијата не е словенска измислица, иако во фрапантните примери на Вацлав Ханка и Верковиќ - Гологанов среќаваме кулминантна илустрација. Кон литературна мистификација прибегнуваа повеќе европски народи. Во петнаесеттиот век Холанѓаните познаваат сфаќања според кои Адам и Ева во рајот говореле холандски а не еврејски, како до тогаш се мислело. Некој скандинавски "учен", доврзувајќи се на холандските хипотези, тврдел дека Адам со бога говорел на норвешки! Мицкевиќ од катедрата на парискиот Колеж д Франс во 1844 проповеда како Словените се најстари живеачи на Европа, дека Римјаните, Фригијците и Асирците биле Словени. Хрватските преродбеници сметаа дека Илирите се Словени. Верковиќ исто така задоен во духот на илиризмот претпостави и повте да докаже дека старите Траки и Македонци се Словени. Времето кое е скудно со факти, посега кон фантазиите. "Веда Словена" е рожба на такво едно време, иако со релативно задоцнување.
Луѓето што се раководеле од вакви идеи (подобро: фиксидеи) не смеат да бидат осудени или отфрлени. Во свое време тие допринеле со некаква полза: му го обрнале вниманието на светот врз постоењето на мали народи, за кои одвај и да се знаело! Ги заинтригувале љубопитствата на другите народи со некаква лажно конструирана слава, оригинална култура, историско величие. Па, ако Индијците ги имаат своите епопеи Рамајана и Махабхарата, Персијците: Зендавеста, Евреите: Библијата, Грците: Илијадата и Одисејата, Германците: Нибелунгите, Французите: Бесниот Роланд, еве и ние Словените, што веќе ги имаме: Словото за походот на Игора и Кралевдворскиот ракопис, можеме сега да се гордееме со уште еден, најсвештен паладиум: "Веда Словена", песни од предхристијанско и предисториско време, бесцени траги на една првобитна култура, постара од сите други во Европа. Така се изгради илузијата за сопствен, словенски пантеон, полн со раскошна колекција од секакви богатства. Веда Словена на Верковиќ и Гологанов беше таков имагинарен пантеон. Скап колку една шумна провокација - јавноста на покултурна Европа да го сврти погледот малку кон заборавената шир на најјужниот дел од огромниот словенски океан.
* * *
Втората половина на XIX век се карактеризира, барем во македонскиот случај со засилени акции на собирање народни умотворби. Откако Вук Караџиќ, Виктор Григоровиќ и Станко Враз отпочнаа со објавување на македонски народни песни, некаде кон шестата деценија на минатиот век стапува на сцена нова, поагилна плејада собирачи и објавувачи на македонски умотворби: Стефан Верковиќ, Димитар и Константин Миладиновци и Кузман Шапкарев се најистакнатите меѓу нив.
Бранот на собирање особено се интензивира кон 70-те години, кога нашироко низ бугарскиот печат во Турција и Романија се зборува за собирање на народни умотворби. Токму тогаш, во тој виорен полет на трескаво присобирање на народното благо, кога сите периодични публикации на бугарски или српски јазик, подржани од или наменети на Македонците, донесуваа на своите страници полни грски од македонскиот фолклор, Стефан Верковиќ, кој зад себе го имаше зборникот "Народне песме македонски Бугара", издаден во Белград 1860 - го остави тој толку благороден позив на стрплив и упорит собирач на делото на народниот гениј. Го остави, повлечен од една фикс-идеја, од една невозможност, од една луда авантура на сопствената суета. Гледајќи на себеси како на одбраник на божјата воља, токму тој да биде големиот и генијален откривач на древната епопеја за Орфеј - современата Риг-Веда, за која самиот во писмото до Нил Попов егзалтирано пишуваше[5], тој се втурна во потрага по тие свои бладежни измислици.
Некаде кон 1850, откако веќе еднаш беше доаѓал во Македонија, Стефан Верковиќ се настани за постојано во Сер, главен град во Југоисточна Македонија, како собирач на старини, како археолог. Всушност, зад тој параван на професија што тоа време беше во мода, се криеше специјален агент на српската влада, со посебна мисија меѓу Македонците од овој крај[6].
Доаѓајќи во Македонија и останувајќи во неа во текот на третиот квартал на минатиот век, нагрбен со специјална политичка задача а камуфлирајќи се под плаштот на собирач на нумизматички и археолошки наоди, народни умотворби и обичаи, географски и етнографски податоци, тој, колку прекопнат за подвиг, толку неподготвен за него, доаѓа до претпоставката дека токму на овој терен, тука во Македонија треба да ги открие бесцените блага што ќе го усреќат Словенството.
"Чини ми се као да ми нешто непрестано шапуће: У Елбасану ћеш наћи нешто чему ће се све славенство радовати?" - му пишува во едно писмо на својот пријател Алекса Вукоманович[7]. Му пишува од Сер цела деценија пред да го сретне македонскиот учител Јован Гологанов, кој ќе му ги фабрикува со зачудувачка брзина стиховите на идната "Веда Словена".
"...седећи на дућану у Филиби (Пловдив - Г. Т.) код једнога мојега знанца, дође тамо један бугарин из Неврокопа и запита за мене од куда сам и с чиме се заимам: ја му одговорим да сам археолог, који сваког рода древности истражујем као: новце, рукописе и надписе. Нато речениј Неврокоплија примети да у његовом селу има на једном камену један велики надпис који није ни грчки, ни римски, ни славенски. Ја му приметим: да неће бити Турски или Ерменски, он одговори да није: и тако се разиђемо. После тоа одем ондашнему једном знатном бугарину да се с њим упознам; разговарајући се с њиме о старинама, изнесе ми једно старо евангелие факсимилирано, од једне стране славенски а од друге глаголитички. Док, сам речено Евенгелие прегледавао, дође тамо и онај Бугарин из Неврокопа; и одма, седаваши до мене, надвири се да види што прегледавам. Тек што погледа у Евангелие, одма упре прстом у слова Глаголитичка и рекне: "тако е они надпис за ког сам ти мало пре казивао да се код Неврокопа у мојему селу налази." Ја му на то не одговорим ништа, него се пренем као да је искра електричка кроз мене прошла, и помислим: Боже милостиви, на свему ти фала Дакле свако мое предчувствовање оће да се обистини. (Подвлекол - Г. Т.)
После тога упознам се још боле с реченим бугарином и упитам га када би могао у његово село доћи да они надпис видим; он ми каже да његово село лежи у најдивљем кланцу планине Родопске, кроз који није могуће лети, од ајдука проћи; него само зими је можно до онога места, гди надпис стои, доћи; и тако закључимо: да он за кереван серезки дође у Серез, па по керевану да пођемо заедно до онога надписа.
Ја мислим да ће они надпис, ако е збиља Глаголитички бити из језическе добе? Неће ли којом срећом бити Томби Орфеја или Лина?... ако не баш њихова а оно барем не далеко од њиове добе? - Већ та околност се налази у најдивљем пределу даје ми повода мислити да мора врло важан бити; и то такови из кога ће се моћи дознати каког су порекла најстарији трачки житељи били? И јесу ли како образованост и књижевност имали?
...ја сам телом у Серезу а дух ми је непрестано на планини родопској у Ел-басану, и желио би, када би само било можно, да на ова места у магновенију ока будем!
Колика би то чест и слава нашему ученому друштву била када се у његову органу саобшто један Славенскиј Документ из јазическе добе! Та таког до сада нигди печатаног нема!!![8].
Се ова е напишано 1855 година, во почеткокот на Верковиќевиот престој во Македонија, десет години пред да отпочне големата игра околу фалсификувањето на Веда "Словена", на грамадниот куп од 300.000 стиха "народни" песни, сочувани божем во устно предание од предисторично и предхристијанско доба, и дваесетгодини пред да се појави првиот том на "епохалното" родопско откритие, она што тој сам го квалификува како паметник "од недогледне важности и вредности по историју не само Славена, него и свега човечанства, сачувавши се не на камену, металу или пергаменту, већ устним предањем код Македонских Марвака и Фракијских Родопских Помака"[9].
Во својата "втора татковина", како сам ќе ја нарече Македонија, Стефан Верковиќ доаѓа со цел да врши важна политичка мисија: "да Славени македонски при решавању источног питања признају себе Славенима а не Герцима"[10]. Фактички тој таа своја мисија ја обави директно и индиректно. Директно, преку многубројните свои контакти со речиси сите попросветени македонски луѓе од она време и индиректно со идејата за изнаоѓање паметник од далечното минато, со што ги возбуди не само учените од Европа, туку и луѓето од серскиот крај, денес етнички скоро заличен. Јован Гологанов во едно свое писмо до Шишманов[11] мошне убаво ја подвлекува таа негова заслуга: "...не само нас, туку и целото население го подбуди кон сознание за народноста". За ова пишуваат и Арсени Костанцев[12], Јона Маџаров[13], А. П. Стоилов[14] и други. Од обемната преписка на Верковиќ, која е сочувана[15], може да се види најилустративно колку многузначајни се неговите врски со македонските културни работници од средината на минатиот век. Меѓутоа маѓепсан од фантастичната идеја за индиското потекло на Словените, која впрочем на времето завлекува и други, тој исцело се впушта во упорито и фанатички слепо и тврдоглаво докажување на својата хипотеза дека прататковци на Словените на Балканот се Траките, Илирите, Македонците, Пеонците, дека Словените на Балканот го сочувале најдобро првобитниот аријски тип, таков, каков што постоел тој уште во епохата на Риг-Ведата. Затоа и смета дека токму во Македонија, таму, во клисурите помеѓу Пирин (Перуновата планина!) и Родопите ќе наиде на аргументи што ќе ја потврдат неговата претпоставка. Па им се обрнува на сите свои познаници од ред, со молба да истражуваат низ народот песни "...карактера стародревним тракијским знаменитостима, на пример о тракијском певцу Орфеју и другим личностима из старие ових предела, па ако на сличнога шта наиђу, да не пропуште за мене то прибавити"[16]. Од многуте пријатеи познати, до кои Верковиќ се обрати "да истражују по народу песме о царевима мацедонским", ниеден не се одзва. Не е на одмет да спомнеме кои беа тие личности, кои како вели самиот Верковиќ, не само што оваа порака негова ги изненади, туку и смев им предизвика[17]. Тоа се имиња, помалу или повеќе добро познати на нашата културна историја: Павел Божигробски, Димитар В. Македонски, Венимијан Мачуковски, Константин Динков, Поповиќ Томе, Ковачевски Никола, Божиков Христодул, Браќа Косетнцеви, Дичо Зограф, Михаил Николов, Димитар поп Георгиев, Георги Динков и други. Од сета ова плејада имиња ниеден не можеше да му ја исполни желбата поради простата вистина што такви песни меѓу народот не постоеја. Требаше да се чека до 1865 година, кога на сцената ќе се појави инвентивниот измамник Јован Гологанов.
Потребно е да се задржиме на прашањето по чии узори се загнезди кај Верковиќ ова хипотетична идеја?
Повекемина автори, кои директно или индиректно се задржувале на ова прашање, најчесто го споменуваат името на бугарскиот преродбеник и револуционер Георги С. Раковски. Тука во прв ред спаѓаат најсестраниот проучувач на проблемот на "Веда Словена" - Иван Д. Шишманов, потоа рускиот славист Петар Лавров, браќата Антон и Христо П. Стоилови, и други. Тука треба да го споменеме и прилогот на македонскиот славист Цвета Органџиева, која е склона да мисли дека Верковиќ, пред се се повел по примерот на македонскиот преродбеник Јордан хаџи Константинов Џинот[18].
|